Alle maskers af
Empowerment voor kwetsbare burgers
Afgelopen februari ging ik samen met mijn dochtertje naar een carnavalsoptocht in de buurt. Ik kwam enkele collega’s tegen; één collega had twee cliënten meegenomen. Iedereen was verkleed, zong en danste. Mijn dochtertje zat op de schouders van cliënt X., laten we hem Rob noemen. Aan het einde van de dag vertrok iedereen weer, na een gezellige, ongedwongen middag. Een cliënt tegenkomen in je vrije tijd voelt voor veel mensen ongemakkelijk, of zelfs onvrij. Voor mij en mijn collega’s was het juist positief, omdat onze werkgever, stichting Ela, werkt vanuit de visie van ‘empowerment’.
Wat is empowerment?
Empowerment betekent letterlijk: iemand tot iets in staat stellen. Eigen kracht ontwikkelen en inzetten, eigen regie voeren, is de essentie van empowerment. (Engels & Van der Lelie, 2010). De overheid stimuleert empowerment en vindt dat de zorg beter moet aansluiten bij de individuele behoefte van de cliënt. Zorgverleners moeten cliënten meer autonomie geven (Kwekkeboom & Jager-Vreugdenhil, 2009).
Bijkomend voordeel: meer zelfredzaamheid van cliënten kan leiden tot een kostenbesparing. Empowerment draait om versterken en verbinden van personen, organisaties en groepen in de samenleving. Kwetsbare personen moeten in hun kracht gezet worden, waarbij de kwetsbaarheden en beperkingen wel erkend moeten worden. Bij empowerment verschuift de klassieke machtsrelatie tussen hulpvrager en hulpverlener naar partnerschap, wat leidt tot betrokkenheid, gelijkwaardigheid, verbinding en wederkerigheid. Participatie is een kernaspect van empowerment. (Van Regenmortel, 2009) Boumans en Lochtenberg (2013) gebruiken Odysseus’ reis als metafoor voor empowerment: “Mensen in staat stellen om aan het roer van hun eigen leven te staan, ook wanneer zij een ondersteuningsbehoefte hebben (en houden), is de essentie van de empowermentgedachte.”
De metafoor van de reis naar Ithaka spreekt mij erg aan: iedereen is kapitein op zijn eigen schip, welke beperking hij ook heeft. Het doel van zorg is aansluiten bij je cliënten en er voor hen zijn. Cliënten moeten zich gesteund en veilig voelen, waardoor zij kunnen groeien. Mijn visie op empowerment is dat je moet inspelen op wat iemand aankan, en dat is soms meer dan je denkt. Mijn ervaring is dat een open dialoog bijdraagt aan empowerment. Stel je open op, zodat cliënten weten en voelen dat ze jou ook vragen mogen stellen, zorg dat je niet te sturend bent en geen dubbele agenda hebt.
“Vroeger werd er voor mij bepaald, nu mag ik meebeslissen in welke doelen er in mijn zorgplan staan.”
Het carnavalsuitje vind ik een mooi voorbeeld van empowerment. Ten eerste wilden de cliënten zelf naar de optocht en hun wens werd gehonoreerd. Ten tweede konden zij participeren aan een gewone sociale activiteit. Ten derde voelden zij zich veilig doordat er een begeleider bij was én werd de veiligheid van de omgeving geborgd, doordat de begeleider wist wat zijn cliënten aankonden.
Empowerment benutten en versterken
Vaak zit empowerment in kleine dingen, zoals een cliënt zijn eigen broodbeleg laten kiezen, of zelf laten bepalen wanneer hij een sigaret rookt. Een van de belangrijkste tools voor empowerment is een dialooggesprek voeren. Verbinding maken en ‘empoweren’, dit doen we door cliënten een veilige omgeving te bieden die is afgestemd op hun individuele behoefte. Het aangaan van relaties met de cliënt, ongeacht zijn beperking, goed voor elkaar zorgen en onvoorwaardelijke zorg bieden aan de cliënt zijn belangrijke vaardigheden in ons werk en deze hebben een directe relatie met empowerment.
Het is ook heel belangrijk om als team te werken aan empowerment. Dit kan bijvoorbeeld door het voeren van (intervisie)gesprekken. Zo heb ik eens meegemaakt dat er een casus besproken werd en dat we door het van meerdere kanten te bekijken tot de ontdekking kwamen dat wij te bepalend waren voor de cliënt. Wij bepaalden hoe laat hij moest douchen, koffie drinken en eten, terwijl de cliënt zijn eigen volgorde wilde bepalen.
Empowermentbeleid
Empowerment werkt niet bij elke zorginstelling. In veel grotere organisaties ligt het beleid zo vast, dat er weinig mogelijk is. Ook ontbreken soms de financiële middelen. Empowerment vraagt creativiteit en flexibiliteit van de medewerkers en de organisatie. Empowerment is geen tovermiddel. Als kwetsbare mensen ineens alle regie in handen krijgen, kan dat leiden tot het tegenovergestelde van empowerment: meer isolement en eenzaamheid en machteloosheid. (Stichting Movisie, 2016)
Alles of niets, is wat er vaak gebeurt. Alles wordt overgenomen óf alle regie wordt bij de cliënt gelegd waardoor er gevaarlijke situaties kunnen ontstaan.
Denk bijvoorbeeld aan een cliënt met een obsessie; de man is nog nooit buiten het boekje gegaan, verdient net als ieder ander eigen regie en een zo normaal mogelijk leven, maar er moet wel degelijk toezicht zijn. Geef je alle regie uit handen en hij pleegt een strafbaar feit, dan zijn wij de schuldigen! Empowerment heeft dus organisatorische én ethische grenzen.
Participatie moet passend zijn en varieert van persoon tot persoon, van moment tot moment. Participatie betekent niet dat de hulpverlener volledig stilvalt. (Van Regenmortel, 2009). Zelf heb ik eens een cliënt te vrij gelaten, terwijl hij dat op dat moment niet aankon. Het gevolg was dat hij aan het einde van de dag onrustig was, boos werd en zijn kamerdeur kapottrapte. Hier had ik dus eerder de regie moeten overnemen.
Zulke incidenten kunnen leiden tot weerstand binnen de organisatie. Men is bang om te veel ‘macht’ bij de cliënten te leggen. Angst kan ertoe leiden dat een kamerdeur van een cliënt op slot blijft, omdat er vroeger iets is gebeurd. Men vergeet dat situaties en cliënten kunnen veranderen. De cliënten uit het voorbeeld zouden vroeger nooit meegenomen zijn naar zo’n uitje. Kinderen bij hen in de buurt laten was al helemaal ‘not done’. Het is belangrijk om ook succeservaringen met je team te delen, om weerstanden weg te nemen.
Ik heb Rob gevraagd wat hij van het uitje vond. Hij vond het in eerste instantie een beetje gek om ons tegen te komen. Hij was het vanuit vorige organisaties ook niet gewend om zo’n gezellige dag te hebben met begeleiders. Rob was apetrots, omdat hij mijn dochter op zijn schouders mocht dragen. Hij voelde zich veilig en serieus genomen. Rob, zijn medecliënt, mijn collega, mijn dochter en ik hebben een mooie herinnering, niet aan werk, maar aan een gezellige middag met fijne mensen, zonder maskers.
Management ondersteuner
Ilona Wassink-van Ussen
